जिल्लामा ‘ठूली रात’ अर्थात् पुसे पन्ध्रको मौलिकता लोप हुँदै

गोबिन्द्र राज तिमिल्सेना बाजुरा/   डोटेली तथा बाजुरेली संस्कृतिको मौलिक पहिचान बोकेको पुस १५ अर्थात पुशे पन्ध्र पर्व पछिल्लो समय जिल्लामा लोप हुँदै गएको पाईएको छ । परापुर्वकाल देखि प्रचलनमा रहेको यो ठुली पर्व पछिल्लो समयमा जिल्ला बाजुरा लगाएत अन्य जिल्लाहरुमा पनि लोप हुँदै गएको छ । बिषेषत आइनै,बातै सुन्ने सुनाउने पर्वका रुपमा यो पर्वलाई बिषेष रुपमा लिने गरीन्छ । अघिल्लो पुस्ता तथा समुदायमा यो पर्वको निकै महत्व भएको भएतापनि पछिल्लो समयमा यो पर्व लोप हुँदै जाँदा अन्य स्थानिय परम्परागत चाडपर्वहरुमा समेत प्रभाव पर्ने देखिन्छ ।

अहिलेको आधुनिकिकरणको बिकाशले समाजमा प्रचलित पुराना पर्व तथा चाडहरु लोप हुँदै गएका छन । पहिलेको समयमा यो पुशे १५ बिधिवत रुपमा हरेक समुदायमा फरक फरक तरीकाले मनाईने गरीन्थ्यो,कुनै ठाँउमा रातभर देउडा खेलेर,कुनै ठाँउमा रातभर मिठामिठा परीकार खाएर जाग्राम बसेर यो पर्व मनाइन्थ्यो । जिल्ला बाजुरामा पनि बुढापाखाहरुको कुरा सुन्दा बुझ्दा जिल्लामा यो पर्व पहिले निकै रमाइलोका साथ मनाइन्थ्यो, सबै मानिसहरु एकै ठाँउमा जम्मा भएर रातभर देउडा खेलिन्थ्यो मिठामिठा परीकारहरु सेल,रोटीहरु हालेर खाइन्थो तर अहिलेको वर्तमान अबस्थामा यो पर्व निकै अस्ताएको बुढापाखाहरुले बताउने गरेका छन ।

जिल्लाको खप्तड छेडेदह,गौमुल,त्रिबेणी,बडिमालिका,हिमाली अहिलेका यि स्थानिय तहरुमा पहिले यो पुशे पन्ध निकै धुमधामका साथ मनाइन्थे तर अहिले यो लोप हुँदै गएको छ । स्थानिय कला,पर्वहरुको संरक्षणमा यो पर्वको ठुलो भुमिकारहेको छ। पहिलेको समयमा हामी सबै बुढापाखा,बालबालीका,दिदी बअिनीहरु एकै ठाँउमा जम्म भएर देउडा खेल्ने,मिठामिठा परीकार सेलरोटी पकाएर खाने,मिठामिठा फलफुल,तरुल पकाएर खाने, एक आपसमा कथा,बातै हालेर यो दिनमा रातभर जाग्राम बसेर पर्व मनाउथ्यौ तर अहिले आएर यो पर्व निकै लोप भएको बडिमालिका नगरपालिका वडा.नं.७ का स्थानिय दयाराम पाध्यायले बताएका छ । अहिलेको समय परिर्वतन तथा नँया प्रबिधिको बिकाशले गर्दा यो पर्व लाप हुँदै गएको उहाँले बताएका छन । उहिलेको समयमा यो पर्वलाई ठुलो महत्वका साथ हरीन्थ्यो तर अहिले आएर यो पर्वको कसैले पनि संरक्षण नगरेको देख्दा हाम्रा स्थानिय पर्वहरु पनि लोप हुदै जाने चिन्ता बढेको उहाँले बताउनु भयो ।

बिषेषत यो पर्वलाई अझै ठूली रातका रूपमा सबैले मनाउने गरेका हुन्थे गाउँका सबै जना एक ठाउँमा जम्मा भएर रातभर देउडा खेल्ने, आगो तापेर जाग्राम बस्ने, दन्त्यकथा, आइनै बातै सुन्ने सुनाउने, तरुल, पिँडालु, सखरखण्ड लगायतका कन्दमूल खाने प्रचलन थियो । अहिलेको समयमा कोहि कसैलाई यो पर्व मनाउन आग्रह गर्दा पनि उल्दै यस्ता पर्व मनाएर के काम अबको समयमा समय अनुसार चल्नु पर्छ,जुक जमना अनुसार हिड्नु पर्छ भन्दै बताउउने गरेको स्थानिय पाध्यायले बताएका छन । यो पर्व बिषेषत सुदुर पहाडीका हिमाली तथा लेकाली भुभागमा मनाउने गरीन्छ तर अहलिे समयको दौर।ानका कारण प्रबिधिको बिकाश भएसंगै सुदुर पहाडका मानिसहरु तराई तिर झर्न थालेपछि पहाडी क्षेत्रमा यो पर्व लोप भएको बताएका छन । पुश पन्ध्रलाई स्थानिय भाषमा (ठुली रात अर्थात,पुशे पन्ध्र) भन्ने गरीन्छ । यो दिनमा गाँउघरतिर निकै रमाइलो हुने गर्दछ । गाँउगाँउमा सबै स्थानियहरु जम्म भएर कसैको घर तथा खुल्ला चौरहरुमा आगो बालेर रातभर कुराकानी गर्दै,मिठामिठा परीकार खादै रात बिताउने गर्दछन ।

‘ पुशे १५ को रात सबैभन्दा ठूलो हुने भएकाले यो दिन गाउँका एक ठाउँमा भेला भएर कथा, कहानी, बातैजस्ता लोकसाहित्यका गाथा सुनाउने र सुन्ने गरिन्छ ‘यो पर्वमा आफन्तसँग विशेष घेटघाट हुने कन्दमुल खाने र लोकगाथा सुनेर रात बिताउने चलन रहेको छ।’सुदूरपश्चिमका अछाम, बझाङ, बाजुरालगायत जिल्लामा यस पर्वलाई भुवापर्वका रूपमा कतिपयले अहिले पनि मनाउने गरेका छन । तर पहिले समयभन्दा अहिले यो पर्व निकै लोप भइसकेको छ ।बुढापाखाको भनाई अनुसार गरिबीका कारण खान लाउन समस्या हुने भएकाले पुशको कठ्याङग्रिदो चिसो छल्न रातभरि आगो बालेर मिठामिठा आहार खाने चलन समेत रहेको छ। पहिलेको समयमा अहिलेको समय अनुसार लुगा कपडा खासै नभएका कारण यो रात रातभर आगो तापेर यो पर्व मनाउने गरीन्छ । विशेषगरी यो रात लोकसाहित्य प्रस्तुत गरीने रातको रुपमा पनि चिनिन्छ । लोक मान्यताअनुसार पुस १५ सबैभन्दा ठूलो रात हुने भएकाले पनि यसलाई ठूलीरात भनेर मनाइने गरेको बुढापाखाहरुले बताउने गरेका छन। सुदूरपश्चिममा रातभर विभिन्न पौराणिक र लोककथा, गाउँखाने कथा सुन्ने–सुनाउने साथै गीत सङ्गीतको समेत भरपुर आनन्द लिने पर्वका रूपमा यसलाई लिइन्छ। पछिल्लो सयम आइना, बातै भन्ने चलन हराउँदै जान थालेको छ ।

पुस १५ अर्थात आजका दिन देखि उत्तरायण सुरु हुने तथा दिन बढ्ने र रात घट्दै जाने मान्यता समेत रहेको बुढापाखाले बताउने गरेका छन । पुस पन्ध्र तथा पुशे पन्ध्रको सांस्कृतिक एवं सामाजिक महत्व रहेको छ। यो रात बूढापाकाबाट अर्ती मनोरञ्जन गर्ने र कन्दमुल खाने,उपदेश सुन्ने, गरिन्छ। वर्षको सबैभन्दा लामो रात मानिने १५ पुसलाई पश्चिम नेपालको पहाडी जिल्लामा ‘पुस १५’ का रुपमा मनाइन्छ। यो पर्वमा एकआपसमा कथा, दन्त्यकथा, गाउँखाने कथा सुन्ने सुनाउने गरिन्छ।आजको रात प्रत्येकको घरमा ढुकढुके रोटी पकाइन्छ । टोलटोलमा समेत सामूहिक रूपमा पनि रोटी पकाउने तथा रातभर रोटी खाएर वृद्धवृद्धाबाट लोककथा, गाउँखाने कथा सुन्ने सुनाउने प्रचलन छ ।

यो पुशे पन्ध्र परापुर्वकालमा जिल्ला बाजुरामा निकै धुमधामका साथ मनाउने गरीन्थो तर अहिलेको पुस्तामा यो पर्व निकै लोप भएको छ । पहिलेको जस्तो यो दिनमा कसैको घरमा पनि हल्लाखल्ली सुनिदैन,पहिलेको जस्तो सबै मान्छेहरु एइकै ठाँउमा जम्म भएको,मिठामिठा परीकार खाएको,सेलरोटी  हाल्ने, रातभर  आगो ताप्ने,आलु,पिँडालु,सखरखण्ड खाने,दन्ते कथा सुन्ने,बुढापाखाको अर्ति उपदेश ग्रहण गर्ने,जस्ता प्रचलनहरु लोप हुदै गएका छन ।